Jørn Lier Horst „Nocnym człowiekiem” spycha z piedestału Henninga Mankella (Grząskie piaski) – pierwszego znanego szerszemu odbiorcy kontynuatora skandynawskiej szkoły kryminału. To, na czym wyraźnie zależało Szwedowi nabiera wyrafinowanego poziomu dopiero u Norwega. To książka i autor, który najlepiej wpisuje się w moje oczekiwania co do powieści kryminalnej. Właściwie omawianie mogłabym zakończyć proroczymi słowami: bierzcie i czerpcie z niego wszyscy, oto rasowy nordycki kryminał. A do tego wczytanie się w tę powieść pozwala na rozwikłanie zagadki, której nie udało się rozszyfrować ani Åsnie Seierstad (Jeden z nas. Opowieść o Norwegii, Dwie siostry), w jej dwóch ostatnich reportażach, ani Erikowi Poppe w jego filmie.
Akcja „Nocnego człowieka” rozgrywa się w norweskim Larvik oraz z epizodycznym interwałem w Afganistanie. Pewnego dnia na jednej z głównych ulic miasteczka – zostaje znaleziona wbita na pal głowa nastolatki pochodzenia azjatyckiego. Sposób pozostawienia ofiary sugeruje, że chodzi być może o morderstwo na tle rasowym lub o zabójstwo honorowe. Dochodzenie obserwujemy dwutorowo: przyglądając się pracy komisarza Williama Wistinga, dowodzącego tamtejszym Wydziałem Śledczym oraz Line – jego córki, pracującej dla jednego z największych dzienników norweskich.
Od razu czuć subtelność, z jaką Jørn Lier Horst obudowuje wątek kryminalny głębszym sensem. Pod tym właśnie względem bije na głowę Henninga. Zbrodnia służy tu do pokazania pewnych zmian, jakie zachodzą w społeczeństwie norweskim. Jeśli więc ktoś naprawdę szuka lekkiej lektury, dobrze jednocześnie wprowadzającej w realia norweskie, to książka Horsta będzie temu służyła. Nie tylko dlatego, że Norweg przekłada na fabułę pewne współczesne problemy, z którymi boryka się społeczeństwo norweskie. Ale okrasza to dodatkowo mieszanką własnych opinii i komentarzy, co w całości daje dobrze skonstruowane, przekrojowe spojrzenie na kraj, który co pokazuje w „Nocnym człowieku” nie poradził sobie z wielokulturowością, islamizacją, rasizmem, nacjonalizmem i boryka się z nowym rodzajem przestępczości, która od sił porządkowych wymaga zupełnie innych technik operacyjnych. Tak było zresztą już od jego debiutanckiej powieści. Ruszając na ścieżki kryminału chciał Horst dać wyraz swojej determinacji z jaką wziął się za rozwiązanie sprawy, w jaką został zaangażowany rozpoczynając pracę w policji. Nierozwiązana zagadka związana z zabójstwem pewnego starszego mężczyzny skłoniła go do napisania dziesięć lat później książki, która mogłaby pomóc w znalezieniu sprawcy. Do napisania „Jaskiniowca” (2013) zainspirował go tabuizowany w Norwegii problem samotności. Za twórczością Horsta od początku stało coś dobrego i porządnego; z pewnością nie chęć zysku i zbijania kapitału na popularnym gatunku doprowadziła go na sam szczyt rankingów książkowych i pozwoliła pokonać w tych rankingach w jego własnym kraju Jo Nesbø – goniącego byłego śledczego od pewnego czasu, w nieustannej zadyszce.
U Horsta nie ma epatowania przemocą dla fetyszyzowania się nią. Nie ma tutaj pisania dla udziwnień i szukania coraz wymyślniejszych sposobów na opis zbrodni. Norweg unika drobiazgowej eksploracji drastycznych scen, bo jak podkreślił w wywiadzie dla „Newsweeka” „przemoc opisuje tam, gdzie wydaje mu się ona niezbędna”. Widać też wyraźnie czego szuka w tym gatunku, gdy Horst wskazuje swoich gatunkowych mistrzów. Tu odwołuje się do Hitchcocka i słynnej sceny pod prysznicem a to plasuje go na półce z kryminałem psychologizującym. Widać, że bardziej chodzi mu o oddanie psychologicznej strony zbrodni i napięć jakie one wywołują u: ofiary, w przestępcy i otoczeniu, różnie radzącym sobie z poczuciem zagrożenia. W jego powieści jest mniej akcji, niewiele fabularnych zwrotów. Dla poszukujących napięcia może go więc zabraknąć, chociaż ciekawość potrafi Horst rozkręcić już od pierwszych stron i bardzo sprawnie trzymać do końca powieści. Inspirują go stare sprawy, ale też życie, jak historia wyjątkowo miłego Anglika, jego byłego sąsiada z Hiszpanii, który okazał się seryjnym mordercą. A to wszystko potęguje wrażenie, że mamy do czynienia nie z wydumaną fabułą a grozą codzienności.
Wczytując się w „Nocnego człowieka” nie tylko dostaniemy opis istotnych według Horsta problemów w pigułce, ale też sporą dawkę prewencyjnej literatury. Były policjant ma bardzo trzeźwe podejście do obrazu własnego kraju, chociaż jak widać pisze też bardzo osobiście i łatwo odczytać komu i w jakiej sprawie grozi palcem lub dopinguje w swojej książce. O ile pokazuje życzliwy stosunek do norweskich mediów, które ceni sobie za przestrzeganie wysokich standardów etycznych i dobrych obyczajów, o tyle upomina je za brak etyki podczas zbierania informacji. Zarzuca dziennikarzom nakręcanie nieuzasadnionej spirali strachu i nadmierne epatowanie przestępstwami w kraju, który na tle innych państw europejskich jest wyjątkowo spokojnym w jego opinii miejscem do życia. W „Nocnym człowieku” czytamy:
„W trudnych momentach media przedstawiały Norwegię jako miejsce o wiele niebezpieczniejsze, niż było naprawdę. Gwałtowne zainteresowanie przestępczością siłą rzeczy wpływało niekorzystnie na zachowanie obywateli. Ludzie stali się lękliwi, rzadziej wychodzili z domu i podejmowali nadzwyczajne środki ostrożności w obawie przed przemocą, której najprawdopodobniej nigdy nie doświadczą. Nie zachowując odpowiednich proporcji przy nagłaśnianiu przestępstw, media przyczyniły się do tego, że poczucie bezpieczeństwa Norwegów wyraźnie malało. Każdego roku w Norwegii popełniano około czterdziestu zabójstw. W kontekście międzynarodowym wskaźnik był tak niski, że sam w sobie świadczył o tym, że w Norwegii żyło się bezpiecznie. W większości spraw o zabójstwo ofiarę i sprawcę łączyła bliska więź. Były to morderstwa popełniane z zazdrości lub pod wpływem alkoholu, najczęściej na krewnych i przyjaciołach. Rzadko można było dopatrzyć się w nich elementów wskazujących na udział osób trzecich. Nie tworzyły jasnego wzorca, nie odsłaniały ważnych trendów i zwykle niewiele mówiły o polityce i rozwoju społecznym. Nie było w nich nic, co nadawałoby im taką rangę, żeby cała Norwegia musiała być na bieżąco informowana o wszystkich szczegółach”.
Pamiętacie, jak ostatnio omawiając książki Åsne Seierstad mówiłam, że Norweżce nie udało się rozwiązać zagadki rasizmu w Norwegii, coś co dużo lepiej udało się Szwedom z imigranckimi korzeniami: Tamasowi Gellertowi, który napisał reportaż o Szwedzie, którego potem naśladował Breivik, Göranowi Rosenbergowi opisującemu m.in. szwedzki antysemityzm w „Krótkim przystanku w drodze z Auschwitz” czy Elisabeth Åsbrink oddającej historię szwedzkiego nazisty Ingvara Kamprada, późniejszego założyciela IKEA. Chcecie zrozumieć norweski rasizm i problemy społeczeństwa wielokulturowego, sięgnijcie po „Nocnego człowieka”. U Horsta ten zły, to ten obcy. Tak jak w przekonaniu wielu antyimigrancko nastawionych Norwegów. Mamy tutaj Tommy’ego Duńczyka, który jest Norwegiem tylko w połowie. I chłopak i jego ojciec mają grubo za uszami. Horst opisuje go z wyraźną niechęcią, to człowiek „zimny i obojętny”. Mamy tutaj Azjatkę – ofiarę mafii narkotykowej. Mamy szlak przestępczy, który prowadzi prosto do Afganistanu. Gdy Norweg opisuje Wistinga, mam wrażenie, że pokazuje go tak, jak przeciętni Norwedzy widzą siebie i swój kraj:
„zawsze miał szacunek dla człowieka. Dzięki temu był w stanie odrzucić własne uprzedzenia i wczuć się w położenie drugiej osoby, wejść w jej buty i to bez względu na to, czy chodziło o kłamcę czy mordercę”.
W wymienionych przeze mnie książkach Seierstad, ale też w filmie Erika Poppe widać, że obcym nie żyje się najlepiej w Norwegii, że kwestia odrębności rodzi tam konflikty i uprzedzenia, że będąc obcym żyje się niejako w nieustającej konfrontacji i walce. A taki stan wywołuje poczucie niższości i może skończyć się albo przerostem ambicji jak u bohaterów „Jednego z nas”, albo ekstremizmem jak w przypadku „Dwóch sióstr”, które radykalizują się i finalnie uciekają do Państwa Islamskiego.
Ani Seierstad nie miała odwagi napisania tego wprost, ani nie robi tego Horst, ale w przeciwieństwie do swojej koleżanki, Norweg daje nam podłoże do zrozumienia rasizmu w jego kraju. I znowu „prosty” kryminał bije na głowę aż dwie książki non-fiction, które nie udźwignęły tego tematu.
Horst ma też dużo lepszy wgląd w to co się dzieje w jego ojczyźnie. Lepiej od słynnej reportażystki oddaje tło społeczno-obyczajowe, pozwalając nam wczuć się w nastroje w kraju, w panujące powszechnie opinie. Jak życie pokazało – niekiedy błędne. Pisząc w 2009 w „Nocnym człowieku”, że „Policja do pewnego stopnia kontrolowała radykalne środowiska prawicowe i nie widziała w nich żadnego realnego zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego” Horst nie mógł przewidzieć, że dwa lata później atak Breivika zbierze żniwa w Oslo i na wyspie Utøya. Wtedy uważano, że dużo większe zagrożenie wzbudza radykalna lewica, a to jednak młodzieżówka lewicowej Partii Pracy stała się ofiarą ataku terrorysty. To właśnie przekonanie Norwegów, że wszystko mają pod kontrolą, stało się zalążkiem największej tragedii współczesnej Norwegii, która do dzisiaj nie rozumie, co właściwie wydarzyło się 22 lipca 2011 roku. Horst nie mógł też przewidzieć, że Seierstad krótko po wydarzeniach na wyspie Utøya napisze reportaż, w którym w dużej mierze winę za zaistniałą sytuację przerzuca na policję, jej niewydolność, braki organizacyjne. Norweg w „Nocnym człowieku” polemizuje z takim sposobem szukania winnego pisząc, analogicznie do sytuacji, gdy wybucha pożar, że „jeszcze tego samego wieczoru media szukają winnych i za to, że wybuchł pożar, że akcja gaśnicza została przeprowadzona nie dość sprawnie, że syreny alarmowe obrony cywilnej nie zadziałały, że pogorzelnicy nie otrzymali wystarczającej pomocy”.
Widać też, że Jørn Lier Horst dużo odważniej rysuje postaci tzw. etniczych Norwegów, coś co powinno być domeną dobrego reportażu. Chyba jako jedyna osoba, która literacko podejmowała się tematu rasizmu, nie bał się pokazać Norwegów w złym świetle. Co więcej mówi też, chociaż implicite, że jego współrodacy są słabo wykształceni, że nadmiar pieniędzy pozbawił ich wielu cech, które wcześniej sprawiały, że Norwegowie byli społeczeństwem konsensusu, dobrosąsiedztwa, empatii. Te cechy zbudowały ich siłę, a ich brak współcześnie, według Horsta, powoduje rozpad więzi międzyludzkich, zagubienie, samotność. Jest początkiem końca kiedyś wspaniałego społeczeństwa. Jaskrawym przykładem takiej postaci jest Cato Dalen, który powie w jednym miejscu:
„Od 1926 do 1939 Polska była faszystowską dyktaturą wojskową, w której Żydzi byli prześladowani. Wielu z nich uciekło. Między innymi stroniący od pracy, zagubiony i zgorzkniały żydowski chłopak, który nazywał się Herszel Grynszpan. Zaopiekowali się nim krewni mieszkający w Paryżu. Grynszpan stał się aktywnym członkiem żydowskiej organizacji bojowej, która w 1933 roku wypowiedziała wojnę Niemcom. 7 listopada 1938 wszedł do niemieckiej ambasady i zabił dyplomatę Ernsta vom Ratha, strzelając do niego pięć razy. W kolejnych dniach przebrani żydowscy prowokatorzy wszczęli zamieszki w wielu miejscach w Niemczech i Austrii. Dokonywali grabieży na swoich rodakach, w krótkim czasie doprowadzając do tego, że sytuacja wymknęła się spod kontroli władz. Noc kryształowa była żydowską operacją, która miała na celu oczernić Rzeszę Niemiecką na arenie międzynarodowej. Organizatorzy akcji odnieśli pełny sukces dzięki kontroli, jaką sprawowali nad mediami. To, że Żydzi mają w kieszeni media, sprawia, że również dzisiaj żydowskie kłamstwa są utrzymywane przy życiu”.
Horst w przemyślany sposób, nie robiąc tego wprost, pokazuje nam, że to jak oceniamy sytuację jest po części kwestią naszej wiedzy, uprzedzeń, braku umiejętności analizy i samodzielnego wyciągania wniosków. Pisarz polemizuje w „Nocnym człowieku” z wieloma powszechnie panującymi w Norwegi opiniami. Jako były policjant, stawia znak równości pomiędzy zabójstwem honorowym, tak często piętnowanym w mediach a zabójstwem dokonanym przez przeciętnego Norwega, który tak naprawdę zabija z takich samym pobudek: „Kiedy Norweg zabija swoją żonę i dzieci” – pisze Horst – „a potem popełnia samobójstwo, o ile starczy mu odwagi, równie często chodzi o brak szacunku dla samego siebie, urażoną dumę, zazdrość lub poczucie wstydu. O to, by mieć ostatnie słowo, czyli inaczej o honor. W ciągu ostatnich dziesięciu lat ponad pięćdziesiąt Norweżek zostało zamordowanych przez swojego norweskiego męża, aktualnego lub byłego. Chociaż w naszym kraju nie obowiązuje kultura ani tradycja oparta na patriarchacie, zasada jest ta sama”.
Wreszcie Horst ma odwagę, której zabrakło Seierstad zwłaszcza w „Dwóch siostrach”, żeby pokazać twarz radykalnego islamu. Pokazuje co tak naprawdę jest zagrożeniem i mówi niemal wprost, że to, co nam zagraża to nie religijność a fundamentalizm. Córka Wistinga, prowadząc dochodzenie dziennikarstwie w sprawie zamordowanej Azjatki, będzie miała okazję usłyszeć publiczną wypowiedź imama, który twierdzi, że „kobiety powinny być poddane autorytetowi mężczyzny. Niezamężna dziewczyna musiała być bezwzględnie posłuszna ojcu i swoim braciom, a mężatka – swojemu mężowi. Bóg uważał kobietę za element destrukcyjny w ustalonym porządku społecznym, ponieważ odciągała uwagę mężczyzny od Boga i Jego napomnień. Z tego powodu należało ją odseparować od mężczyzn i zabronić uczestniczenia w aktywnościach poza domem. Dzięki temu ograniczono ryzyko, że kobiety będą przeszkadzać mężczyznom w ich najważniejszym zadaniu: oddaniu się Bogu”.
Widać też trzeźwe stanowisko byłego szefa wydziału śledczego do sposobu penalizacji niektórych przestępstw. W „Nocnym człowieku” Horst jednoznacznie opowiada się za zmienieniem polityki antynarkotykowej. Jako modelowe i sprawdzające się sposoby walki z mafią narkotykową, nielegalną sprzedażą narkotyków wskazuje model szwajcarski. Pisze, że skoro tygodniowe zapotrzebowanie na narkotyki w Norwegii wynosi ok. 100 mln koron, skoro szacuje się, że ok. 15 000 osób jest uzależnionych w takim stopniu np. od heroiny, że muszą ją regularnie przyjmować, żeby uniknąć zespołu abstynencyjnego, to musi się znaleźć ktoś, kto dostrzeże w tym intratny i szybki biznes. Biznes, którego ofiarą nie będą tylko osoby uzależnione od narkotyków.
Zabawne jest to, że Horst w swoich zapędach proedukacyjnych trochę się zagalopował. Chcąc pokazać pracę śledczego i dochodzeniówki robi to tak skrupulatnie, że od dawna jego książki biją rekordy popularności w więziennych bibliotekach. Osadzeni uczą się na nich kuchni policyjnej pracy i sposobów na ukrywanie zbrodni. Jako, że Horst napisał też książkę non-fiction dla dzieci o technikach kryminalnych, można się spodziewać wzrostu bardziej wyrafinowanych zbrodni w Norwegii, która ma według Horsta jak widać trochę problemów do ogarnięcia.
Coś czym Horst dodatkowo zbudził moją sympatię jest odejście od ugruntowanego w kryminale skandynawskim bohatera – policjanta, który niepowodzenia w życiu osobistym regularnie zapija. Wisting w „Nocnym człowieku” wreszcie jest normalnym policjantem, który dobrze dzieli profesjonalizm z oddaniem pracy. Jest rzetelny w sposób, który sprawia, że budzi respekt nie tracąc sympatii. I chociaż to właśnie bohater „Mordercy bez twarzy” Mankella stał się dla Horsta wzorem śledczego, jakim sam chciał być, to z pewnością chodziło mu o pewien etos pracy policyjnej, nie o jego osobiste przymioty. Ceni w Wallanderze szczególnie jego zaangażowanie i dociekliwość w rozwiązywaniu spraw.
Ta powieść jest tak sprawnie napisana, że aż dziw bierze, że Horst został pisarzem przez przypadek. Jego prywatna historia pokazała, że czasem zamiast boksować się z życiem warto dać się ponieść fali przypadków. Ten też sprawił, że został policjantem. W wywiadzie dla „Polska Times” opowiedział, że pracując jako recepcjonista pewnego wieczoru odstawiając kubek z kawą pobrudził gazetę. Ślad po kubku podkreślił ogłoszenie o naborze do szkoły policyjnej. Szukano wówczas ludzi, którzy potrafią myśleć nieszablonowo. Dzisiaj były szef wydziału śledczego to jeden z najlepiej sprzedających się autorów norweskich kryminałów. Stał się tak popularny, że gmina, w której rozgrywa się akcja jego powieści stworzyła mapę wszystkich opisanych w nich zbrodni, niedługo tym szlakiem będzie można zwiedzać słynne dzięki Horstowi Larvik. Co roku dostaje kartki bożonarodzeniowe od Ministra Sprawiedliwości. Jest też cenionym dramatopisarzem, regularnie piszącym dla Teater Ibsen. W lutym 2018 stworzył własne wydawnictwo Capitana Forlag we współpracy z inwestorem Petterem Stordalen. Tak zakończył około piętnastoletnią współpracę z Gyldendal, wydawcą, który wydawał go od początku jego kariery pisarskiej, który był też – dodajmy – wydawcą wszystkich dzieł Ibsena. Niektórzy przypuszczają, że może to oznaczać większą komercjalizację powieści Horsta i dużo większy nacisk na działania marketingowe. Czy to przysłuży się pisarzowi dowiemy się jak wyda pierwszą powieść pod skrzydłami nowego wydawnictwa.
Recenzja: Nocny człowiek – Jørn Lier Horst, Wydawnictwo Smak Słowa, Sopot 2018. Tytuł oryginału: Nattmannen (2009). Przekład z języka norweskiego: Milena Skoczko. ISBN 978-83-65731-53-1. Stron: 374. Edytor: Anna Świtajska. Redakcja i korekta: Anna Mackiewicz. Projekt graficzny i skład książki: Agnieszka Karmolińska. Projekt okładki: Agnieszka Karmolińska.
Za egzemplarz recenzencki dziękuję wydawnictwu Smak Słowa
Buycoffee.to
Jeśli chcesz docenić moją pracę włożoną w napisanie tego artykułu postaw mi wirtualną kawę.
LH.pl
Kupując usługi u polskiego dostawcy hostingu: https://www.lh.pl, u którego od początku tworzę Szkice Nordyckie na własnej domenie, z moim partnerskim kodem rabatowym: LH-20-57100 otrzymasz obniżony koszt hostingu w pierwszym roku o 20% a ja prowizję od LH.pl tak długo jak będziesz ich klientem / klientką.