Pierwszym bestsellerem o krajach nordyckich, który dał zaczyn tak ogromnej dzisiaj popularności literatur z Północy, nie była trylogia Stiega Larssona czy kryminały Henninga Mankella, a ponad 800 stron esejów wydanych w 22 księgach, autorstwa Szweda Olofa Månssona, znanego dzisiaj pod zlatynizowanym nazwiskiem jako Olaus Magnus. Gdy w 1555 ukazała się jego „Historia ludów północy” (Historia de gentibus septentrionalibus) świat, który tyle co zasmakował w druku, oszalał. Eseje przetłumaczono na kilkanaście języków, w tym na niderlandzki. Olausa Magnusa czytano z takimi samymi wypiekami na twarzy i z takich samych powodów, dla których współcześnie sięga się po twórczość Stephena Hawkinga. Nie było w XVI wieku porównywalnego autora, który w równie ciekawy i przystępny sposób tłumaczyłby niejasności współczesnego świata, stawiając jednocześnie śmiałe tezy i nie bojąc się wykraczać poza język znanej wówczas nauki.
Dlaczego kolekcjonerzy na całym świecie marzyli o egzemplarzu Olausa Magnusa? Dlaczego to właśnie z tego dzieła Olof Rudbeck czerpał wiedzę do swoich badań naukowych? I właściwie, jakim cudem, w świecie, który nie był w stanie wyobrazić sobie i przedstawić na mapach zarysu krajów nordyckich, które jawiły się jako jakaś niejasna terra incognita, dzieło Olausa Magnusa tak bardzo trafiło w powszechne zainteresowanie i było, mimo rozmachu, tak chętnie czytane? No i wreszcie, jak pisze się bestsellery, które tak rozpalają wyobraźnię, że ich status do dzisiaj nie gaśnie?
Dom arcybiskupów szwedzkich
Niektórzy twierdzą, że trzeba się dobrze urodzić, żeby zrobić karierę. Nie zawsze się to sprawdza, ale w przypadku Olausa Magnusa jest coś na rzeczy. Olof Månsson urodził się w październiku 1490 roku w Linköping i z pewnością nie był to przeciętny dom mieszczański, skoro jego progi opuściło aż dwóch arcybiskupów szwedzkich. Chłopaka posłano do szkoły w Linköping i Västerås. Na studia wyjedzie do Rostocku i prawdopodobnie do Kolonii. Ciągnie go w świat. Thomas Reinertsen Berg w „Teatrze świata. Mapy, które tworzą historię” nazwie go globtroterem, bo już jako dziesięciolatek uda się w pierwszą zagraniczną podróż. Wprawdzie tylko do Oslo, ale w wieku 20-27 lat będzie przecież przebywał na studiach w Niemczech.
Trudno powiedzieć, czy było to zacięcie do zrozumienia świata czy okrucieństwo dorastającego chłopca, który potrafił wrzucić do wody związaną ze sobą kaczkę i kota, żeby obserwować, które zwierzę lepiej sobie poradzi w walce o życie. Ale tak właśnie Olaus Magnus zaczynał eksplorować świat i poznawać prawa fizyki.
Nie wiemy co siedemnastoletni Olaus wiedział już o świecie. Wiemy, że jemu współcześni nie mieli jeszcze o wielu rzeczach pojęcia. Wciąż czekano na odkrycie faktu, że Amerykę otaczają wody oceanów. Tempo odkryć było heroiczne. Dzisiaj narzekamy na intensywność informacji. Trzeba jednak wejść w buty mieszkańca Szwecji przełomu XV i XVI wieku, do którego nieustannie docierają naprawdę epokowe odkrycia. To tak, jakbyśmy się co chwilę dowiadywali o nowych lądach i nagle okazałoby się, że są całe nienazwane przez człowieka obszary Ziemi, z życiem o którym nie mieliśmy pojęcia. Gdy Olaus Magnus ma 23 lata, pierwszy Europejczyk, Hiszpan Vasco de Balboa, przetnie kontynent w okolicach Panamy i ujrzy Ocean Spokojny.
Praktyczny Olaus Magnus
Najbardziej intratną finansowo ścieżką zawodową w czasach Olausa Magnusa jest kariera w kościele katolickim, który posiada wówczas około 15% wszystkich gruntów w Szwecji. Duchowni nie dość, że mają większy majątek od szlachty, to jeszcze nie płacą podatków. Ale je zdzierają. „Najbiedniejszy” szwedzki biskup z diecezji Åbo pobierał podatki aż z 643 gospodarstw. W domu, w którym urodził się Olaus myśli się najwyraźniej praktycznie. Zarówno Olaus, jak i jego starszy brat Johannes robi szybką karierę w Kościele i zdobywa sobie zaufanie przełożonych.
Już wiosną 1518 Olaus dostaje zlecenie od legata papieskiego, które zmieni całe jego życie. Młodziutki kanonik ma się zająć w Norrlandzie sprzedażą odpustów, których dochody zostaną przeznaczone na sfinansowanie remontu bazyliki św. Piotra. „Ruszył więc konno wzdłuż wschodniego wybrzeża Szwecji do Ångermanlandu, a stamtąd na zachód do Jämtlandi i przez góry do Trondheim, gdzie, jak można przypuszczać, spotkał się z Erikiem Walkendorfem, arcybiskupem Nidaros i znawcą geografii, który dwa lata później sporządził dla papieża opis Finmarku, by zapoznać go z życiem na Północy”(1).
Nie mamy pewności, co do przebiegu całej trasy podróży Olausa, ale „wiemy na pewno, że wracał przez Jämtland, a sobótkę 1519 roku spędził w Torneå, w rejonie granicznym między Szwecją a Finlandią, gdzie spotykali się na handel kupcy białoruscy, karelscy, samscy, fińscy, szwedzcy, norwescy, z Zatoki Botnickiej i z Biarmii”(2). Przypuszczalnie „odwiedził kaplicę w Särkilax, najdalej wysuniętą placówkę diecezji uppsalskiej, i być może stamtąd pojechał do Pello za kołem podbiegunowym, gdzie kończyło się stałe osadnictwo”(3).
Publikacja, która zrewolucjonizuje rynek książki
To właśnie podczas tych służbowych podróży pozna kulturę północnych krańców Skandynawii. Ale czy to właśnie wówczas wpadnie na pomysł publikacji, która zrewolucjonizuje tak rynek książki, że w XXI wieku szwedzcy wydawcy będą odcinać od niego kupony? Na pewno jest skrupulatnym obserwatorem, który skrzętnie notuje wspomnienia. W tym czasie odwiedzi Sztokholm i stanie się świadkiem rzezi, podczas której zamordowanych zostanie 82 przedstawicieli szwedzkiej elity. Świadkowie tego wydarzenia opowiadali, że kilka dni ulicami miasta płynęła krew. Zginęło wówczas 1,5 % mieszkańców sześciotysięcznego w tym czasie Sztokholmu. Przy dzisiejszej populacji miasta, oznaczałoby to śmierć 21 tysięcy jego mieszkańców.
Gdy trzydziestoletni wówczas kanonik katedry w Uppsali Olaus Magnus z przerażeniem ogląda rzeź sztokholmską, w tym samym roku Portugalczyk Ferdynand Magellan opływa południowy kraniec Oceanu Spokojnego. Pod koniec tego samego roku ukaże się mapa świata Waldseemüllera, na której po raz pierwszy pokazano Amerykę jako oddzielny kontynent i po raz pierwszy użyto jej obecnej nazwy. W odwzorowywaniu północnych krańców świata jest on bardzo pod wpływem Nicolausa Germanusa. Finlandii na tej mapie jeszcze nie ma.
Burzliwy okres w historii Szwecji
To burzliwy okres w historii Szwecji. Władzę przejmuje w spektakularny sposób Gustaw zwany potem Wazą, którego ojciec został brutalnie zgładzony w rzezi, jaką Chrystian II zgotował elicie szwedzkiej. Protoplasta rodu szukając pieniędzy, znajdzie je w sekularyzacji dóbr kościelnych. To czas reformacji. Recesem z 16 czerwca 1527, podjętym w Västeråsie, „złamano ekonomiczną i polityczną władzę księży i biskupów. Korona przejęła zarząd nad majątkiem kościołów i klasztorów. Głową Kościoła został król, a po utracie władzy świeckiej biskupi stracili swoje miejsce w Radzie Królewskiej, w której, zgodnie z zapisami kodeksu królewskiego opartego na prawie krajowym, zasiadali od średniowiecza”(4).
Jedną decyzją majątek Korony powiększył się z 3,5% do 17% gospodarstw w skali kraju, czyli z ok. 4 000 do 18 000 majątków. Mimo, że Olaus Magnus nie wyrzeka się katolicyzmu, król wyznacza go „do prowadzenia negocjacji z kupcami hanzeatyckimi w Lubece i Niderlandach na temat dostępu do szwedzkich portów” – co jak podkreśla Thomas Reinersten Berg, świadczy, że król „doceniał wiedzę arcybiskupa na temat szwedzkiej linii brzegowej i ufał, że potrafi on bronić interesów kraju. Z tego powodu Olaus Magnus pojawił się w Antwerpii latem 1527 roku”(5). Zobaczy tam carta marina Waldseemüllera. W północnej części mapy Waldseemüller zostawia adnotację o braku możliwości odwzorowania Północy „z powodu wielu sprzecznych opisów podróży po tej części świata”(6). Obszary północne na jego ostatniej mapie, jak to podsumuje Thomas Reinertsen Berg wyglądają na „nieforemną grudę ozdobioną czworonogiem przypominającym morsa”. Olaus Magnus już pracuje nad własną mapą pokazującą miejsca, z których pochodzi.
Póki co jednak i on i jego brat arcybiskup Johannes Magnus cieszą się zaufaniem króla. Johannes wyjeżdża do Gdańska. Dotał bojowe zadanie zbadania możliwości małżeństwa Gustawa Wazy z trzynastoletnią księżniczką Jadwigą, córką króla Polski i wielkiego księcia Litwy. Szanse na ślub Gustaw miał mierne, bo był królem z awansu, wciąż czekał na oficjalną koronację. A licząca milion mieszkańców Szwecja była ostatnim państwem, do którego chciałby wysłać swoją córkę, o której rękę zabiegało w tym czasie 15 zacniejszych kandydatów, władca dziesięciomilionowej Rzeczpospolitej Obojga Narodów, rozciągającej się od Bałtyku do Morza Czarnego.
Johannes Magnus z niezadowoleniem śledzi wieści na temat Kościoła w Szwecji. Postanawia póki co zostać w bezpiecznym Gdańsku, do którego w ciągu najbliższych stu lat ucieknie sporo szwedzkich uchodźców, w tym najwięcej księży, zakonników i zakonnic, wielu przedstawicieli rodów szlacheckich. Ślady ich obecności, o czym sporo można przeczytać u Hermana Lindqvista w „Wazowie. Historia burzliwa i brutalna”, można zobaczyć na nagrobkach i tablicach pamiątkowych, zwłaszcza w bazylice Mariackiej.
Olaus Magnus osiada w Gdańsku
Gustaw Waza grozi obu braciom odebraniem majątków, jeśli nie wrócą do kraju. Gdy jednak dochodzi do całkowitego zerwania Szwecji z Rzymem, również Olaus osiada w Gdańsku. Nigdy już nie wróci do ojczyzny. Pod wpływem swojego przyjaciela, portugalskiego humanisty i filozofa Damião de Góis zacznie interesować się kulturą własnego kraju. Prowadzi w Gdańsku szeroko zakrojone prace nad stworzeniem mapy krajów północnych. Bazą dla niej będę notatki, jakie sporządził podczas podróży po Skandynawii oraz informacje i szkice otrzymane od żeglarzy.
Przypuszczalnie wzoruje się dodatkowo na mapach Prus i bałtyckiego wybrzeża sporządzonych przez Mikołaja Kopernika i biskupa Hansa Braska. Jest też duże prawdopodobieństwo, że zobaczył w Gdańsku mapę ziem polskich i litewskich ojca polskiej kartografii, Bernarda Wapowskiego. Pewnie dowiedział się, że tenże pracował nad sporządzeniem mapy ziem północnych, dzisiejszej Łotwy i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Wapowski, o czym wspomina w „Teatrze świata. Mapy, które tworzą historię” Thomas Reinertsen Berg, studiował mapę szlaków handlowych między miastami południowo-wschodniego wybrzeża Bałtyku a Szwecją i Finlandią. Olaus pracuje nad własną mapą. Nazwie ją carta marina, czyli mapa morska.
Gustaw Waza wreszcie przygotował grunt pod oficjalną koronację. Ale Johannes Magnus, który mógłby dokonać aktu namaszczenia przebywa w Gdańsku, z którego nie zamierza się ruszyć, a uznany przez papieża Gustaw Trolle jest na uchodźstwie w Danii. Ceremonii dopełni biskup Skary Magnus Haraldsson. I tak to po raz pierwszy od 70 lat królem Szwecji zostanie Szwed. Gdy kilka lat później Gustaw znajdzie sobie wreszcie żonę, znowu pojawi się problem, bo ponownie zabraknie arcybiskupa, który mógłby poprowadzić ceremonię. Johannes Magnus ani myślał wracać do Szwecji. Król doprowadzi na dwa dni przed ślubem do szybkiej konsekracji Laurentiusa Petriego, co Johannes Magnus skomentuje szyderczo.
Olaus Magnus wyjeżdża do Włoch
Wiosną 1537 Olaus po 10 latach opuszcza Gdańsk i wraz ze swoim bratem Johannesem wyjeżdżają do Włoch. Dwa lata później pożyczy od władz weneckich 440 dukatów żeby wydrukować „Mapę morską i opis ziem północnych wraz z rzeczami cudownymi w nich się zawierającymi” (Carta marina et descriptio septentrionalium terrarum ac mirabilium rerum in eis contentarum). I jest to z pewnością coś więcej niż tylko mapa.
To ilustrowany leksykon o Północy, jej mieszkańcach, władcach, bogactwach naturalnych, faunie i wyznaniach. To ona właśnie po raz pierwszy pokazuje w miarę prawidłowy kształt Półwyspu Skandynawskiego i południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego oraz kształt i kierunek Zatoki Botnickiej. To pierwsza mapa, która w miarę prawidłowo oddaje kształt Islandii. Olaus Magnus każe ją bogato ozdobić. Znajdą się na mapie ryciny przedstawiające zajęcia typowe dla ówczesnych mieszkańców Szwecji i Finlandii, np. dojenie renów, budowa łodzi, odlewanie dział, polowanie na foki. Na mapie znajdą się np. zaznaczone miejsca bogate w bursztyn. Gdańsk, w którym znalazł azyl wyróżni ozdabiając miasto herbem i dedykacją pisząc, że wykonał mapę: „dzięki szczególnej pomocy, bezpieczeństwu i życzliwości doznanej w waszym czcigodnym mieście, którego mieszkańcem byłem przez pewien czas”. Niestety gigantyczna mapa wielkości 170 na 125 centymetrów nie wzbudziła zbyt dużego zainteresowania. Stała się popularna dopiero w pomniejszonym wydaniu z 1572.
W 1544 umiera Johannes, a w wieku 54 lat Olaus Magnus zostaje arcybiskupem Uppsali. Arcybiskup cały czas pracuje nad rzeczą, która na zawsze zmieni oblicze rynku książki.
Rok, w którym ukazuje się „Historia ludów północnych”
Jest 1555, gdy ukazuje się „Historia ludów północnych”, czyli „Historia de gentibus septentrionalibus”. Ma wówczas 65 lat. Jest to literackie uzupełnienie „ Carta marina…”, gdzie Olaus zamieszcza własne spostrzeżenia z podróży po Skandynawii, stawia śmiałe tezy, włącza legendy i cytaty z klasycznych dzieł historycznych, m.in. Saxo Grammaticusa czy autora kronik Gotów i Rzymian Jordanesa.
W 22 księgach esejów opowiada o dziwnych morskich zwierzętach, jeżdżących na nartach Saamach, kobietach myśliwych, które swoją zwinnością biją na głowę mężczyzn. Próbuje wyjaśnić wiele zjawisk pogodowych, pisze o piorunach, orkanach, dziwnych kręgach, które pojawiają się na niebie zimą. O opadach śniegu i innych zjawiskach pogodowych. Pisze, że w Hålogalandzie był taki dostatek ryb, że łby rybie używane do rozpałki zamiast drewna. Zależało mu, żeby oddać sposób życia, spędzania czasu, obyczaje, opisać przyrodę. Jego książka stała się bestsellerem publikowanym niemal przez cały XVII wiek. Popularność zawdzięczała przystępnemu językowi i bogatym ilustracjom. Z pewnością też entuzjazmowi, z jakim arcybiskup opisuje ziemie, z których pochodzi. Ale też wszechstronności, na jaką postawił Olaus Magnus. Jego teksty oddają nie tylko historię, ale są pełne socjologicznych, psychologicznych, etnograficznych opisów. Opowiadają o architekturze, poglądach, jakie dominowały w ówczesnym świecie. To było naprawdę dzieło życia.
Ciekawe, że książka dopiero w 1909 została przetłumaczona na szwedzki. Jest 1 sierpnia 1557 roku, gdy umiera Olaus Magnus. Miał 67 lat. On i jego brat Johannes nazywani są pierwszymi szwedzkimi humanistami.
Dzieło Olausa Magnusa zaczyna żyć własnym, tajemniczym życiem
Ale tutaj nie kończy się historia Olausa Magnusa, którego najważniejsze dzieła zaczynają żyć własnych życiem, dodajmy pełnym tajemnic. Z niewiadomych powodów giną niemal wszystkie egzemplarze „Carta marina…”. Odnajdują się dwa, w tym jeden całkiem niedawno. Mapy różnią się nieco, co znowu nakręca spiralę domysłów. Kolekcjonerzy robią wszystko, żeby mieć w swoich zasobach egzemplarz „Historii ludów północnych”. Jeden z nich znajdzie się w Polsce. W oprawie z pergaminu, tłoczonym srebrem, z superekslibrisem herbowym króla Stefana Batorego. Dzięki darowi Adama Wolańskiego trafi do Muzeum Hutten-Czapskiego w Krakowie. Można go tutaj obejrzeć. W 2015 Henryk Pietruszczak przetłumaczy i wyda „Historię ludów północy”, która jest nieustannie przedmiotem studiów zafascynowanych naukowców, próbujących rozwikłać zagadkę niezwykłej jak na czasy Olausa Magnusa wiedzy i umiejętności w nazywaniu i obrazowaniu świata. Skąd ją posiadł, jak udało mu się w całość złożyć fakty, nad którymi pracowało tylu zacnych kartografów? Póki co, odpowiedzi na te pytania nie znamy.
Źródła – Olaus Magnus:
Źródła: Wikipedia, Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018; Herman Lindqvist, „Wazowie. Historia burzliwa i brutalna”, przekład: Emilia Fabisiak, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018.
1. Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018, str. 117
2. Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018, str. 116
3. Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018, str. 117
4. Herman Lindqvist, „Wazowie. Histoia burzliwa i brutalna”, przekład: Emilia Fabisiak, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2018, str. 96
5. Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018, str. 120
6. Thomas Reinertsen Berg „Teatr świata. Mapy, które tworzą historię”, przekład: Maria Gołębiewska-Bijak. Znak. Literanova, Kraków 2018, str. 116
Wesprzyj mnie:
Jeśli chcesz mnie wesprzeć w tworzeniu podobnych treści, uważasz że to co robię jest wartościowe lub po prostu ciekawe, dostarcza Ci nowej wiedzy, to teraz możesz to zrobić na: