Kategorie
Kraje nordyckie

Julia Kronlid druga wicemarszałek Riksdagu antyaborcjonistka i kreacjonistka?

Julia Kronlid została mianowana drugą wicemarszałek Riksdagu. Tym samym poniedziałek, 26 września przeszedł do historii Szwecji jako dzień, w którym ci, którzy uważają, że nie pochodzą od małpy wreszcie mają swoją reprezentantkę w Riksdagu – tak podsumował zwycięstwo Szwedzkich Demokratów Petter Larsson na łamach Aftonbladet.se. A Oisín Cantwell stwierdził, że trudno będzie wytłumaczyć dzieciom dlaczego Riksdag zrobił ze Szwecji pośmiewisko na całą Europę. W oświadczeniu prasowym opublikowanym na stronie szwedzkiej agencji prasowej TT Nyhetsbyrån niebiesko-brunatni podkreślają, że Julia Kronlid jest „cieszącą się respektem parlamentarzystką z długoletnim doświadczeniem”. No to sprawdźmy.

Kim jest Julia Kronlid druga wicemarszałek Riksdagu?

Polityczka z ramienia partii Szwedzkich Demokratów w wywiadzie dla Fritanke.se w 2014 przyznała, że nie jest entuzjastką teorii ewolucji, a zwłaszcza idei, że człowiek pochodzi od małpy. Według niej istnieje wyższa siła, która stoi za stworzeniem świata. Uważa, że w szkole powinno się przedstawiać również argumenty przeciwników teorii Darwina. Dodała też, że nikt z dzisiaj żyjących nie był świadkiem wydarzeń sprzed 6000 lat.

Gdy Magdalena Andersson napisała na Instagramie po orzeczeniu amerykańskiego Sądu Najwyższego unieważniającym wyrok w sprawie Roe v. Wade z 1973, że „podobne prawicowo – konserwatywne siły istnieją też w Szwecji”, mogła mieć na myśli obecną drugą wicemarszałek Riksdagu. Julia Kronlid znana jest z wniosków parlamentarnych (motioner) dążących do zaostrzenia prawa aborcyjnego w Szwecji. Posłanka SD w 2018 złożyła wniosek dotyczący umocowania prawnego klauzuli sumienia, (motion 2018/19:2478). Jest też autorką wniosku, w którym podkreślała, że należy wprowadzić odgórną granicę, do kiedy można przeprowadzić aborcję. A dodatkowo w 2015 zaproponowała, żeby to Socialstyrelsen podejmowało decyzję o dopuszczeniu aborcji po upływie 12 tygodnia, a nie jak teraz po upływie 18 tygodnia (motion 2015/16:2913). Na Facebooku miała w polubieniach antyaborcyjną stronę „Ja till livet” [Tak dla życia]. Jest żoną polityka SD z Örebro Davida Kronlida. Jej teść to z kolei wiceprzewodniczący Kristna Värdepartiet – partii, która domaga się wprowadzenia w Szwecji całkowitego zakazu aborcji i małżeństw jednopłciowych. Julia Kronlid dzisiaj odżegnuje się od swojej przeszłości i twierdzi, że reprezentowała jedynie linię programową partii, która obecnie jest inna. A wręcz twierdzi, że wyobraża sobie zajmowanie się kwestiami równouprawnienia kobiet i mężczyzn w parlamencie.

Gdy stało się jednak jasne, kto został drugą wicemarszałek Riksdagu głos zabrały Sineva Ribeiro, przewodnicząca Vårdförbundet (Związek Ochrony Zdrowia) i Åsa Mörner, położna, członkini zarządu w Vårdförbundet. W artykule pt.: „Försök inte inskränka aborträtten, politiker” [Politycy, nie próbujcie ograniczać prawa do aborcji] napisały, że:

„patrzą z dużym niepokojem, gdy przedstawiciele w Riksdagu prowadzą wyraźną działalność służącą ograniczeniu prawa do aborcji. To jest niegodne nowoczesnego społeczeństwa”.

I dodają, że „inne partie, które są u władzy, w swoich programach politycznych też wyrażają się wymijająco w kwestii prawa do aborcji”. I podkreślają, że:

„Vårdförbundet popiera prawo do decydowania o swoim ciele”

a brak dostępu do legalnej aborcji według danych WHO przyczynia się do 5-13% śmierci kobiet na świecie, co odpowiada 47 000 zabitych w ten sposób kobiet. Ograniczanie dostępu do aborcji, jak piszą nie wpłynie na zmniejszenie ich liczby. Sprawi jedynie, że kobiety będą ryzykować życie i zdrowie, żeby pozbyć się niechcianej ciąży. Niemal połowa przeprowadzanych na świecie aborcji odbywa się w podziemiu.

Posłanka SD w komentarzu dla Aftonbladet.se stwierdziła, że nagłaśniając sprawy z jej przeszłości robi się hallo z rzeczy, które niewiele mają wspólnego z jej polityczną działalnością. A polubiona strona na Facebooku to stare dzieje, bo jej partia zmieniła zdanie w kwestii aborcji. We wtorek wieczorem usunęła ją z polubień. I zapewnia, że popiera szwedzkie prawo aborcyjne. Dobrze jednak, że Ebba Busch podpisała kontrakt aborcyjny. Zawsze to jakaś dodatkowa gwarancja, prawda?

„W Szwecji Kristerssona rządzą klauny”

– podsumował sytuację Anders Lindberg. A Susanna Kierkegaard na łamach Aftonbladet.se odetchnęła z ulgą, że żyją świadkowie pracy parlamentarnej Kronlid i mogą nam o niej opowiedzieć. W przeciwieństwie do świadków powstania Ziemi, którzy się niestety nie uchowali.

Stanowisko talmana jokerem SD?

Kandydaturę Julii Kronlid na stanowisko drugiej wicemarszałek Riksdagu zaproponowali niebiesko-brunatni. Przedstawiając jej osobę w Riksdagu tuż przed głosowaniem, Henrik Vinge powiedział m.in.:, że:

„jako matka wielodzietnej rodziny Julia jest przykładem i inspiracją dla wielu kobiet”

a jej „varmt hjärta”, co można przetłumaczyć jako „serdeczność” [dosł. ciepłe serce], sprawia, że jest „szczególnie właściwą kandydatką na ważne i zaszczytne stanowisko drugiego wicemarszałka Riksdagu”. Julia Kronlid otarła łzy wzruszenia słuchając przemówienia swojego partyjnego kolegi.

Prawica idzie po trupach do władzy?

Zastanawiając się ostatnio, czy szwedzcy Liberałowie dopuszczą populistów do władzy wiele osób z zażenowaniem i trwogą obawiało się, że kandydatem teamu Kristerssona na to prestiżowe stanowisko zostanie Björn Söder. Gdy w 2014 polityk Sverigedemokraterna kandydował na stanowisko drugiego wicemarszałka, niemal wszyscy w proteście oddali puste karty do głosowania. Został wybrany dopiero w trzecim głosowaniu. W szwedzkiej polityce wiele rzeczy dzieje się w oparciu o wypracowane praktyki. I często nimi „tłumaczy” się takie sytuacje. Jeśli chodzi o „głównego” talmana Socjaldemokracja od 1971, czyli roku wprowadzenia jednoizbowego parlamentu w Szwecji stoi na stanowisku, że powinien to być przedstawiciel największej partii. Moderaci uważają, że największej partii, ale zwycięskiego bloku. A zatem zgodnie z tą logiką w tej kadencji powinien to był kandydat Socjaldemokratów lub SD.

Talman drugie najważniejsze stanowisko po królu

Talman to drugie po królu najważniejsze stanowisko w Szwecji. W wyjątkowych sytuacjach może wręcz go wyręczać. Walka nie rozgrywa się zatem o jakieś „gówniane” – „småskit” zajęcie w Riksdagu, jak skomentował Oisín Cantwell. Talman jest wizytówką kraju, przyjmuje zagraniczne delegacje, organizuje pracę Riksdagu. To talman odpowiada za jego uroczyste otwarcie po wakacjach i to talman jest w nieustannym kontakcie z szefem państwa, informując regularnie króla o sytuacji politycznej i pracy parlamentu. Dodatkowo powinien to być polityk lub polityczka cieszący się autorytetem i respektem w parlamencie, taki, który podczas jego prac zachowa pełną neutralność polityczną. Od osoby na tym stanowisku oczekuje się innymi słowy więcej niż od zwykłych parlamentarzystów i parlamentarzystek. No i ma całkiem niezłe wynagrodzenie. Za swoją pracę otrzymuje ok. 184 000 koron.

W przestrzeni publicznej pojawiły się więc głosy, że ostatnią osobą do reprezentowania Szwecji byłby człowiek słynący z rasistowskich wypowiedzi. Jednocześnie komentatorzy spekulowali, że objęcie tego stanowiska przez SD mogłoby być dobrą wymówką dla wyborców, gdyby Szwedzcy Demokraci nie otrzymali tek ministerialnych. Bo najbardziej strategicznym manewrem dla nich byłoby pociąganie na sznurki zza kulis bez bezpośredniego odpowiadania za politykę. To pozwoliłoby partii urosnąć do kolejnych wyborów i przejąć władzę bez wikłania się w jakiekolwiek negocjacje. I prawdopodobnie tak się stanie. Z oświadczenia prasowego niebiesko-brunatnych dowiedzieliśmy się, że 8 z 16 stanowisk przewodniczących prezydium komisji parlamentarnych przypadnie SD. Aż dwa razy więcej niż Moderatom. KD i Liberałowie otrzymają zaledwie po 2 takie stanowiska. A to tam przecież przekłada się politykę na rzeczywistość.

Społeczeństwo szwedzkie jak zwykle zadziałało. Nasilone protesty, oddolne akcje bombardowania skrzynek mailowych Liberałów i otwarta krytyka pod adresem prawicy, która jedynie dzięki wsparciu SD przejmuje władzę, przyniosły najwyraźniej efekty. Björn Söder wypadł z gry. Ale weszła do niej od tyłu tylko nieco mniej kontrowersyjna kandydatka. Gdy dowiedzieliśmy się kto nią jest, w mediach zawrzało.

Pierwszy wyłom w prawicowym bloku?

Wyłonienie wspólnej kandydatki na stanowisko drugiego wicemarszałka i zgoda co do kandydatur na przewodniczących prezydium komisji parlamentarnych miała być dowodem jedności bloku. Pierwsze głosowanie Riksdagu miało go przypieczętować. Gdy o 11:00 w poniedziałek, 26 września parlament rozpoczął głosowanie, nikt nie sądził, że potrwa ono ponad 6 godzin, skoro niebiesko-brunatni mają przewagę 3 mandatów. Najpierw głos zabrała ålderspresidenten (w Polsce odpowiednik to marszałek senior) socjaldemokratka Carina Ohlsson, z tzw. hälsningsanförandet, czyli uroczystym otwarciem obrad parlamentu. Wydawało się, że wszystko pójdzie gładko. Zgodnie z zasadami kandydat musi otrzymać większość głosów, żeby przejść. Jeśli to się nie uda powtarza się głosowanie a w ostatnim kandydat, który otrzyma najwięcej głosów wygrywa. Zarówno Socjaldemokraci, jak i Partia Centrum zapowiedzieli, że nie wezmą udziału w głosowaniu, więc wydawało się, że kandydatura Kronlid przejdzie bez problemu. Ale jak skomentowała My Rohwedder na łamach Aftonbladet.se „W Riksdagu politycy nie cofają się przed walką, jak bardzo bezsensowna by nie była”. Partia Zielonych nominowała bowiem swoją kandydatkę i poprosiła o niejawne głosowanie. I nawet w tej sytuacji wszystko powinno się rozstrzygnąć w jednym głosowaniu.

Słaba i nieprzewidywalna prawica?

W pierwszym głosowaniu Julia Kronlid otrzymała zaledwie 173 głosy na 348. 49 osób zagłosowało na Janine Alm Ericson kandydatkę Partii Zielonych; prawdopodobnie przedstawiciele i przedstawicielki Partii Lewicy i Zielonych. 126 osób wrzuciło puste karty. Z czego wywnioskowano, że 3 osoby z ekipy Kristerssona musiały się zbuntować. Kto? Tego nie wiemy. Jedynym niejawnym głosowaniem Riksdagu jest wybór talmana. Jeśli osoby te należały do koalicji skupionej po prawej stronie, to jej deklarowana jednomyślność była balonikiem nadmiernie nadmuchanym powietrzem, które z dnia na dzień coraz bardziej z niego uchodzi.

W środę Ulf Kristersson poprosił talmana o dodatkowe dwa tygodnie na negocjacje w sprawie przyszłego kształtu rządu. Jest to o tyle dziwne, że podczas kampanii przedwyborczej szef Moderatów podkreślał, że jest gotowy przejąć władzę natychmiast. Jak podsumował Mats Knutson, komentator polityczny SVT, pierwszy zgrzyt podczas głosowań nad wyborem marszałków może też być oznaką słabości ekipy Kristerssona. A taka sytuacja powinna stresować szefa Moderatów. Niewątpliwie jest też zapowiedzią chaosu i bałaganu – jak dodała My Rohwedder, podkreślając, że przewaga jaką ma Kristersson jest niewielka, no i jak widać nieprzewidywalna.

W Liberałach odezwało się sumienie?

W panikę najwyraźniej wpadli Liberałowie, bo to ich wszyscy podejrzewali o głosowanie według sumienia a nie nakazu z góry. Szef grupy parlamentarnej Mats Persson wychodził z siebie, żeby udowodnić potem niewinność własnej partii. A żeby było zabawniej podczas głosowania opuścił salę plenarną i udzielał wywiadu. Do urny z kartami do głosowania grzecznie ustawiły się kolejne osoby a jego nazwisko kilkakrotnie wywoływano bez skutku. W ostatniej chwili ktoś zauważył, że udziela wywiadu i zawołał go. Polityk przerwał go w pół zdania i pobiegł do urny. Ale zgadywanie kto jak głosował jest wróżeniem z fusów. Bo to głosowanie tajne. A szef grupy parlamentarnej Liberałów nie jest przecież jasnowidzem. Niewątpliwie jego partia ma powód do paniki. W tle trwają przecież negocjacje rządowe i dzielone są stołki i teczki. Możemy się domyśleć, że jedną z kart przetargowych mogło być sprawdzenie wiarygodności układu w głosowaniu nad kandydaturą kontrowersyjnej kandydatki SD.

O 14:30 rozpoczęło się drugie głosowanie. W tej turze oddano na Kronlid zaledwie 174 głosy na 347, czyli najmniejszą możliwą przewagę głosową. Co już jednak wystarczyło do wybrania jej. W przeciwieństwie do Andreasa Norléna wybranego ponownie na stanowisko talmana – dodajmy – przez aklamację. I kandydata Socjaldemokracji Kennetha G Forslunda, który został pierwszym wicemarszałkiem, również wybranym przez aklamację. Obaj panowie nie mieli kontrkandydatów, więc głosowanie odbyło się ustnie poprzez wykrzyknięcie słowa „tak” po pytaniu, czy Riksdag zgadza się na ich wybór. Ale to nie był koniec spektaklu, którym jak skomentował Oisín Cantwell Szwecja zasłużyła sobie na miano „Europas byfåne” – „pośmiewiska Europy”. W czasie głosowań najwyraźniej parlamentarzystom puściły nerwy. Ktoś potem komentował, że to z powodu spadku cukru zachowali taką niesubordynację. Kilka osób zamiast zagłosować na zgłoszone kandydatury dopisały nazwiska własnych kandydatów. Wśród nich znalazł się Ali Esbati z Vänsterpartiet, Martin Ådahl z Centerpartiet a nawet jeden głos na Björna Södera ze Sverigedemokraterna. Ciekawie całe to zamieszanie podsumowała My Rohwedder. Słusznie zauważyła, że najbardziej zadowoloną z całego tego cyrku osobą jest Ulf Kristersson, który doprowadził swoich kandydatów do portu, w którym zacumowała druga strona kłócąc się i awanturując ze sobą. Bo nagle Partia Lewicy i Partia Centrum nie mogła się dogadać co do kandydatury na trzeciego wicemarszałka. I jak stwierdziła komentatorka polityczna „Aftonbladet” Ulf Kristersson, którego partia zdobyła zbyt mało mandatów, żeby utworzyć samodzielnie rząd musi robić wszystko, żeby zyskać przychylność pozostałych partii „po jego stronie”. „Zadowolona SD w Riksdagu ułatwi Kristerssonowi działanie”. A że tak się stanie mieliśmy się przekonać dosłownie chwilę potem.

Dlaczego nie Julia Kronlid?

Kim jest Julia Kronlid (ur. 1980), której opozycja nie chciała na stanowisku drugiej wicemarszałek Riksdagu? Z partią Szwedzkich Demokratów związana jest od 2006 i była jedną z pierwszych 20 osób, które z jej ramienia dostały się do Riksdagu w słynnym 2010 roku. Pochodzi z gminy Vetlanda. Wychowała się w religijnej rodzinie i mówiąc o sobie określa się wierzącą chrześcijanką. Zdarzyło jej się krytykować otwarty, postępowy Kościół Szwedzki. Głównie nie podoba jej się, że jest zorientowany lewicowo. Uważa, że wypowiadanie się Kościoła Szwedzkiego na temat kwestii związanych z imigracją jest wtrącaniem się do polityki, czego według niej Kościół nie powinien robić. Skończyła pracę socjalną na uniwersytecie w Örebro. Od 2013 zasiada w zarządzie partii a od 2015 jest jej drugą wiceszefową. Zasiadała w wielu komisjach parlamentarnych i skupia się na kwestiach spraw socjalnych, ubezpieczeń społecznych.

Gdy jej kandydatura została opublikowana wywołała falę krytyki. Szefowa Vänsterpartiet Nooshi Dadgostar napisała na Twitterze, że „marszałkowie powinni cieszyć się szerokim zaufaniem Riksdagu i powinni reprezentować całe społeczeństwo szwedzkie. Szwedzka Demokratka, a dodatkowo osoba od dawna pracująca nad zaostrzeniem prawa aborcyjnego jest całkowicie niewłaściwą osobą na stanowisko drugiego wicemarszałka”. Märta Stenevi z Partii Zielonych komentując na Twitterze sytuację napisała, że „o ile Andreas Norlén jest odpowiednim kandydatem, cieszącym się szerokim zaufaniem Riksdagu, to nie można tego samego powiedzieć o Julii Kronlid, która od bardzo dawna aktywnie działa na rzecz ograniczenia Szwedkom prawa do aborcji”. A Annika Strandhäll przypomniała w tweecie, że Julia Kronlid złożyła ponad 50 wniosków (do zapoznania się na stronie Riksdagu) służących zaostrzeniu dostępu do aborcji. Morgan Johansson nie pozostawił suchej nitki na Kronlid podsumowując na Twitterze sytuację. Napisał, że zamiast Björna Södera zaproponowano antyaborcjonistkę i kreacjonistkę. A szefowa grupy parlamentarnej Partii Zielonych Annika Hirvonen tuż przed głosowaniem nad kandydaturą SD przypomniała jak kruche jest prawo do aborcji przywołując przykład Polski, gdzie krok po kroku było ono ograniczane. „Julia Kronlid chce podjąć takie kroki” – zakończyła.

Björn Söder też podobno nie okazał entuzjazmu dla kandydatki. Według źródeł, do których dotarła „Aftonbladet” podobno był wściekły „rasande” jak dowiedział się, że niebiesko-brunatni zaproponowali Kronlid, a nie jego. W dodatku po fakcie, co odebrał podobno jako „splunięcie mu w twarz”. Z kolei Julia Kronlid poproszona o skomentowanie dlaczego partia koniec końców zgłosiła jej osobę, odpowiedziała, że ma „dobre relacje ponad partyjnymi granicami” i że lubi budować „fina” – „dobre” relacje. Wisienką na torcie całej tej sytuacji jest tegoroczna nagroda Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii. Otrzymał ją Szwed Svante Pääbo, który naukowo zajmuje się genetyką ewolucyjną. Ciekawe co na to Julia Kronlid druga wicemarszałek Riksdagu? Powtórzę za Göranem Greiderem, że neandertalczyk we mnie cieszy się niesamowicie z tego Nobla.

Buycoffee.to

Jeśli chcesz docenić moją pracę włożoną w napisanie tego artykułu postaw mi wirtualną kawę.

buycoffee.to/szkicenordyckie

LH.pl

Jeśli chcesz docenić moją pracę możesz mnie wesprzeć kupując usługi u polskiego dostawcy hostingu: https://www.lh.pl, u którego od początku tworzę Szkice Nordyckie na własnej domenie. Z moim partnerskim kodem rabatowym: LH-20-57100 otrzymasz obniżony koszt hostingu w pierwszym roku o 20% a ja prowizję od LH.pl tak długo jak będziesz ich klientem / klientką.

Źródła – Julia Kronlid druga wicemarszałek Riksdagu antyaborcjonistka i kreacjonistka?

  1. Adrian Ericson, Olivia J Berntsson „Står bakom aborträtten – men gillade abortkritisk sida”, aftonbladet.se, 27.09.2022. Dostęp: 27.09.2022, godz. 22:17.
  2. Petter Larsson „Julia Kronlid bevisar att Darwin har rätt”, aftonbladet.se, 27.09.2022. Dostęp: 27.09.2022, godz. 22:33.
  3. Anders Lindberg „I Kristerssons Sverige har clownerna makten”, aftonbladet.se, 27.09.2022. Dostęp: 27.09.2022, godz. 22:50.
  4. Nils Stahle, Karolina Skoglund, Johan Pisoni „Flera ledamöter röstade mot partilinjen”, www.svt.se, 26.09.2022. Dostęp: 28.09.2022, godz. 20:20.
  5. Oscar Gyllander „Vem är: Julia Kronlid – från kyrkopolitiker till talman”, www.svt.se, 26.09.2022. dostęp: 28.09.2022, godz. 20:38.
  6. Justina Hüll, Karolina Skoglund, Jenny Martorell, Nils Stahle „Andreas Norlén vald till ny talman – riksdagen applåderar beslutet”, www.svt.se, 26.09.2022. Dostęp: 28.09.2022, godz. 20:59.
  7. Sebastian Strandberg „Mats Knutson: Visar att partierna till höger kommit en bra bit på vägen”, www.svt.se, 25.09.2022. dostęp: 28.09.2022, godz. 21:13.
  8. Helin Pakdemir „Expressen-reportern: Politikerna gör det nästan till en sport”, www.svt.se, 29.09.2022. Dostęp: 29.09.2022, godz. 22:10.
  9. Oscar Schau „Mats Knutson: Kan tolkas som ett svaghetstecken”, www.svt.se, 26.09.2022. Dostęp: 29.09.2022, godz. 22:42.
  10. Justina Hüll „Här är kandidaterna till talmansomröstningen”, www.svt.se, 26.09.2022. Dostęp: 29.09.2022, godz. 22:50.
  11. Susanna Kierkegaard „Kronlid vägrar gå med på att hon är släkt med apor”, www.aftonbladet.se, 26.09.2022. Dostęp: 30.09.2022, godz. 20:50.
  12. „Kreationism i Sverigedemokraternas styrelse”, fritanke.se, 27.06.2014. Dostęp: 30.09.2022, godz. 20:52.
  13. Filip Brusman „Nomineringen av Kronlid (SD) kritiseras – pekas ut som abortkritiker”, www.svt.se, 25.09.2022. Dostęp: 30.09.2022, godz. 21:19.
  14. „Andreas Norlén nomineras till riksdagens talman”, 25.09.2022. Dostęp: 30.09.2022, godz. 21:58.
  15. Oskar Forsberg, Olof Svensson”Julia Kronlid (SD): Jättehedrad över nomineringen”, www.aftonbladet.se, 25.09.2022. Dostęp: 1.10.2022, godz. 21:42.
  16. Filip Brusman „Högerpartierna överens – vill att Norlén sitter kvar som talman”, www.svt.se, 25.09.2022. Dostęp: 1.10.2022, godz. 22:10.
  17. My Rohwedder „Konturerna av en stökig mandatperiod blir synliga”, www.aftonbladet.se, 28.09.2022. Dostęp: 1.10.2022, godz. 22:34.
  18. My Rohwedder „Den meningslösa talmansstriden”, www.aftonbladet.se, 26.09.2022. Dostęp: 2.10.2022, godz. 11:25.
  19. Sineva Ribeiro, Åsa Mörner „Försök inte inskränka aborträtten, politiker”, www.aftonbladet.se, 28.09.2022. dostęp: 2.10.2022, godz. 13:43.
  20. Nivette Dawod, Anna Sjögren”Andreas Norlén (M) återvald till riksdagens talman”, www.aftonbladet.se, 26.08.2022. Dostęp: 2.10.2022, godz. 14:20.
  21. Oisín Cantwell „Sverige gör sig till internationellt åtlöje”, www.aftonbladet.se, 26.09.2022. dostęp: 2.0.2022, godz. 15:22.
  22. Göran Greider „Neandertalaren i mig gläds med Svante Pääbo”, aftonbladet.se, 3.10.2022. Dostęp: 3.10.2022, godz. 20:13.