Wśród argumentów, dlaczego w Polsce nigdy nie będzie tak dobrze jak w krajach nordyckich na ogół powtarza się: lata niszczących zależności politycznych, komunizm, niekorzystne położenie na mapie świata, dziedziczona bieda, brak naturalnych złóż, druga wojna światowa. Niektórzy wrzucają do tego wora jeszcze potop szwedzki – okres, po którym Polska już nigdy nie wróciła do wcześniejszej świetności ograbiona na skalę, której nie przebili nawet Niemcy w czasie okupacji. Trudno dyskutować z faktem, że nie mamy norweskiej ropy, szwedzkich złóż żelaza i intratnych kontraktów, na których Szwedzi dorobili się w czasie obu wojen światowych. Trudno nie zaprzeczyć, że Duńczycy płacą wysokie podatki. Tak długo powtarzano nam te argumenty, że niejedna osoba w nie uwierzyła. Tylko, że wszystkie te argumenty diabli biorą w konfrontacji z Finlandią.
Oto mamy kraj, który do początków XX wieku był rządzony na przemian przez Szwedów i Rosjan. Przez tych ostatnich okrutnie okrojony. Spadkiem po tym okresie jest szwedzki, który wciąż jest drugim urzędowym językiem Finów, którzy niepodległość wywalczyli sobie zaledwie rok wcześniej od Polski. Jedna piąta ludności zaangażowała się w walkę z Sowietami, zginęło w niej 93 tys. osób z 3,7 mln, a liczba tych którzy zaangażowali się w walkę z komunizmem porównywalna jest do ofiar Amerykanów w wojnie w Korei i Wietnamie. Finowie mają na koncie bratobójczą wojnę i lata potężnej biedy. A jednak dzisiaj to liderzy wszelkich rankingów. Skoro im się udało, to dlaczego nie Polsce?
Wydaje mi się, że Polska lubi jednorazowe, efekciarskie akcje. Lubi zrywy narodowe i wszelkiego rodzaju wojenki. Po prostu lubimy być w stanie wrzenia i nieustannego zatargu. Może brakuje nam tego, co przerobili Finowie: otwartej, bratobójczej wojny, żeby ten bieg ku przepaści zakończyć?
Książka Finki Anu Partanen „Ameryka po nordycku. W poszukiwaniu lepszego życia” jest jak wielki esej – dyskusja ze sceptykami. Ubiera go Partanen w przyzwoitą publicystyczną frazę. Efekt jest uderzający. Miażdżące fakty, mądrze przeanalizowane analogie, porównania, którym nie sposób zaprzeczyć. Wreszcie ciążka praca redaktorska, która tutaj funduje nam rzecz do czytania na wiele sposobów. To może być gotowiec dla społeczników, ściąga dla polityków, materiał, który może służyć dyskusjom. Wreszcie po prostu bardzo dobrze napisana rzecz o państwie opiekuńczym w stylu nordyckim i wolnorynkowej Ameryce.
„Chcecie amerykańskiego snu, jedźcie do Finlandii” – tak w 2012 powie przywódca brytyjskich laburzystów Ed Miliband.
Ale to nie wtedy oczy całego świata zwrócą się w stronę małego kraju na północy Europy. Symptomy fińskiego fenomenu zaczęły do nas docierać już wcześniej. Chociaż gdy w 2000 fińscy piętnastolatkowie zdeklasowali pozostałych uczniów w testach PISA porównujących umiejętności w zakresie czytania, matematyki i nauk ścisłych można było sądzić, że to fart lub przypadek. Po ponad dekadzie prowadzenia w wynikach tych testów nikt już nie śmiał kwestionować fińskiego cudu. Tak dawał o sobie znać naród, któremu w osiągnięciu sukcesu nie przeszkadzała przeszłość, położenie geograficzne, bieda i brak złóż naturalnych. Anu Partanen już od początku, od pierwszych stron buduje napięcie, pokazując, że cuda to robota dla bogów, bo organizowanie życia społeczeństwa, to po prostu długa, żmudna i konsekwentna praca rozłożona na pokolenia. Jak ją rozplanować i których błędów unikać dobrze pokazują argumenty wynikające z porównania polityk państw nordyckich i szalejącego kapitalizmu w wersji amerykańskiej.
Te same argumenty w kółko powtarzają sceptycy, podkreślając, dlaczego u nas nie może być tak dobrze jak u północnych sąsiadów. A zatem w osiągnięciu nordyckiej jakości życia przeszkadza nam jednak coś innego niż brak norweskiej ropy, szwedzkich rud żelaza i zysków, jakie przyniosły im obie wojny światowe. I to nie wysokie duńskie podatki są gwarantem skandynawskiego luksusu. Wprawdzie nawet kłamstwo powtarzane w kółko nie stanie się prawdą, ale sporo osób w nie uwierzy. Tak jak my, Polacy, że Polska nigdy nie będzie szczęśliwą skandynawską oazą. Książka Partanen rozprawia się z tego typu mitami. Jej osią jest podważenie tezy, że kraje skandynawskie to utopijne wizje państw opiekuńczych, które duszą wysokie podatki, migracja zasiłkowa i lenistwo wygodnego społeczeństwa. Mając za sobą doświadczenie związane z przeprowadzką z Finlandii do USA udowadnia Partanen, że amerykański sen zamienił się w koszmar. Jej książka w śmiały, obrazoburczy i wyjątkowo merytoryczny sposób – punkt po punkcie – zbija argumenty niedowiarków pokazując, że to właśnie prospołeczna nordycka polityka jest gwarantem godnego życia. Że nieprawdą są wysokie koszty takiej polityki ponoszone przez społeczeństwo. Wreszcie dla nas Polaków, to wyjątkowo ciekawa lekcja. Możemy sobie tłumaczyć na różne sposoby sukces nordycki, ale jak wytłumaczyć, że kraj o tak porównywalnej z naszą przeszłości, sytuacji, dzisiaj jest liderem innowacyjności, zwycięzcą w rankingach na najlepsze miejsce do życia, pionierem najlepszych rozwiązań oświatowych?
Anu Partanen wyjechała do Stanów za partnerem. Ślub z nim i konieczność zaczynania wszystkiego od nowa w innym kraju stało się w jej przypadku przyspieszonym kursem survivalowym. Z perspektywy Finki żyjącej w państwie zorganizowanym dla wspierania mieszkańców w codzienności, amerykańska rzeczywistość to codzienny koszmar. Partanen napisała, że z żyjącej wygodnie przedstawicielki klasy średniej, po przyjeździe do Stanów stała nie znerwicowanym, zdesperowanym wrakiem, którego treścią życia jest nieustanna walka. Przyznaję, że czytając jej słowa, zastanawiałam się nad polskim piekłem i trudem życia w naszym kraju, który przecież od dawna jest na kursie, który kiedyś obrała Ameryka, i który dzisiaj dusi jej i nasze społeczeństwo.
Partanen buduje swoją książkę w dobry sposób. Zakłada, że po drugiej stronie ma przeciwnika z góry uprzedzonego, ze stereotypowymi przekonaniem na temat idei państwa opiekuńczego i fenomenu krajów nordyckich. Zakłada też, że musi się zmierzyć z taką postawą uderzając mocno, a więc twardymi faktami. Przygotowana jest przednio. Dzieli książkę na części, z których każda jest rozprawą z jednym z wielkich mitów na temat życia i sukcesu państw nordyckich. Wybiera te z pozoru najtrudniejsze do obalenia i stawia naprzeciw siebie dane, liczby i historię, która mówi sama za siebie. Wybiera tematy najlepiej definiujące, to co kojarzymy z dobrym życiem: praca, stosunek do rodziny, sytuacja bezrobotnych, pomoc społeczna, opieka nad osobami dorosłymi, wsparcie dla przedsiębiorców, opieka zdrowotna.
Gdy Lars Trägårdh i historyk Henrik Berggren sformułowali „szwedzką teorię miłości”, nie sądzili jak bardzo zostanie ona wypaczona w filmie Gandiniego. Postawili oni tezę, że
„autentyczna miłość i przyjaźń są możliwe tylko pomiędzy jednostkami niezależnymi i równymi”.
Tam, gdzie pojawia się element zależności, w grę wchodzi też nieszczerość i poczucie zobowiązania. Świetnie pokazuje to reklama ING, w której Agata Kulesza tłumaczy synkowi, dlaczego sytuacja tatusia, który siedzi w kieszeni babci jest tak trudna. Jeśli więc kobieta jest niepracującą żoną, która musi tłumaczyć się z każdego wydatku mężowi, student mieszka z rodzicami, małżeństwo spłaca kredyt mieszkaniowy dzięki wsparciu teściów, młodzi rodzice muszą korzystać w opiece nad dziećmi z pomocy dziadków – to pojawia się rodzaj zależności, w którą wpisana jest konieczność tolerowania rzeczy, zachowań, czasem trudnych do zaakceptowania. Zlikwidowanie tego typu zależności stało się podstawą nordyckiej polityki prospołecznej, która dąży do takiego organizowania życia, żeby już na starcie przestało ono być biegiem przez przeszkody.
Anu Partanen pokazuje konsekwencję, z jaką w krajach nordyckich rządy wzięły na siebie rolę organizatora ułatwiającego ludziom życie. Odwołuje się do teorii Trägårdha i Berggrena przypominając nieustannie i punktując głęboki sens ich myślenia o idei równości wolności. Gdy w Finlandii dla przykładu rodzi się dziecko, rodzice otrzymują od państwa do wyboru: wyprawkę lub jej pieniężny ekwiwalent. To podstawowy zestaw ubranek i rzeczy pierwszej potrzeby. Wszystko to, co na starcie w rodzicielstwie jest niezbędne. Rodzice zamiast martwić się o koszty łóżeczka dla dziecka dostają je w prezencie od rządu. W przeciwieństwie do krajów takich jak USA czy Polska, w których rodziny w takiej sytuacji pozostawione są same sobie, częstym elementem takiego wsparcia jest urządzanie baby shower czy przekazywanie sobie z pokolenia na pokolenie ubranek i zabawek. I w takich państwach, to jak będzie wyglądał start niemowlaka w życie, zależy od zamożności krewnych i znajomych rodziców. Zmienienie tego trendu, który stygmatyzuje najbiedniejszych stało się podstawą nordyckiej polityki prospołecznej. Niemal każdy jej aspekt polega na wyrównywaniu szans. Nie na papierze lub w deklaracjach, ale właśnie w takich „drobnych” gestach.
Bez babci ani rusz – tak można by określić politykę prorodzinną w Polsce. W krajach nordyckich priorytetem stało się zbudowanie tylu przedszkoli i żłobków i tak wygodnie zlokalizowanych, żeby każde dziecko znalazło w nich miejsce. Problem opieki nad dzieckiem rozwiązuje się samoczynnie, do tego koszty z tym związane są niewielkie i do poniesienia przez każdego. Standardem jest też, że placówki tego typu prowadzą działalność na takim samym poziomie bez względu na to, czy dziecko mieszka w dużym mieście, czy w wiosce za kołem podbiegunowym.
Największymi właścicielami nieruchomości w Europie (no może oprócz Kościoła katolickiego) są rządy krajów skandynawskich, które budują mieszkania z niskimi czynszami. W Szwecji ustawia się w kolejce i po odstaniu swojego każdy otrzymuje klucze do własnego M2. Nikt tam nie musi zaciągać kredytów na całe życie. A osiemnaście lat to często naprawdę start w dorosłe życie, już nie tylko na papierze, ale po prostu na własnym. (Porównaj z: Szwedzki inwestor hurtowo skupuje mieszkania w Polsce)
Tym, co najbardziej uderzyło Partanen po przeprowadzce do USA to drapieżny i bezwzględny rynek pracy rządzony przez wszechmocnych pracodawców. Zmuszona do szybkiego zaadaptowania się w tak odmiennych od fińskich warunkach, zrozumiała, co oznacza przywilej mieszkania w kraju, który za cel postawił sobie zapewnienie wszystkim równego startu w życiu.
Szczęśliwi ludzie lepiej pracują, tak uważają pracodawcy w krajach nordyckich, którzy unikają nadgodzin, pilnują, żeby pracownicy wykorzystywali przysługujące im urlopy. Bo wypoczęty człowiek to bardziej efektywny pracownik. Pracodawcy wychodzą z założenia, że w dłuższej perspektywie bardziej opłaca się inwestować w wolny czas pracowników, co wpływa pozytywnie na ich zdrowie, kondycję, wreszcie zaangażowanie w miejscu pracy. Wreszcie wolny czas, to przecież czas, który można spędzić z rodziną, a to jak układają się relacje w życiu osobistym przekłada się przecież na zadowolenie w pracy. Jeszcze rok temu pracowałam w polskiej filii szwedzkiego banku. Jego pracownicy mieli prawo do pięciu dziesięciominutowych przerw na kawę oraz do godzinnego lunchu. Oczywiście był to czas wliczony w godziny pracy i nikt nie musiał dłużej w niej zostawać. Gdy pewnego dnia firma zapytała, co pracownicy chcielibyśmy w niej zmienić, odpowiedzieli, że chcieliby mieć osiem dziesięciominutowych przerw na kawę. W Szwecji. Bo w polskim oddziale panowały polskie warunki, czyli piętnastominutowa przerwa na obiad i to wszystko. Partanen w takim miejscu pokazuje pewnego rodzaju zacietrzewienie społeczeństw nordyckich, które nie pozwalały się traktować poniżej pewnej godności i tak długo walczyły o lepsze warunki życia aż je osiągnęły. Nic nie przebije siły nordyckich związków zawodowych, praw pracowniczych i ogólnego trendu, żeby te warunki jeszcze polepszać. Pisałam już o coraz powszechniejszych planach wprowadzania sześciogodzinnego dnia pracy. Jest to więc trend, którym ku lepszemu idą społeczeństwa nordyckie, a Partanen wylicza koszty takiego kursu, które jak widać, są dużo mniejsze od kosztów przeciętnego Amerykanina. Można je też przyłożyć do sytuacji Polaka a takie porównanie naprawdę może niejednemu odebrać chęć życia. Specjalnie nie będę tutaj przywoływać liczb, wysokości podatków, kosztów np. opieki zdrowotnej, składek pracowniczych. Sami sięgnijcie po tę książkę, żeby się zdumieć, jak błędnie sądzimy, że nie stać nas na państwo opiekuńcze.
A w konsekwencji po porostu na dobre i wygodne życie. Partanen ułatwia zrozumienie tego. Pokazuje jak wysiłek włożony w zabezpieczenie ludziom bytu na wysokim poziomie przekłada się na ich poczucie bezpieczeństwa, w konsekwencji większą skłonność do ryzyka, rozwijania własnych zainteresowań i życia z pasją. Co idzie w parze z rozwojem przedsiębiorczości. To właśnie kraje skandynawskie są liderami innowacyjności, to właśnie na Północy najłatwiej i najszybciej jest założyć firmę i jak pokazuje Partanen korzystają z tego wszyscy: firmy, którym łatwiej prowadzić swoją działalność, pracownicy, uwolnieni od zależności od pracodawcy i państwo, w którym kwitnie przedsiębiorczość przynosząca napływające potem do budżetu podatki, które służą wszystkim.
„W Finlandii” – pisze Partanen – „mamy silną, prostolinijną kulturę pracy, z ambicjami i parciem ku jakości”.
Jej słowa można odnieść do wszystkich państw nordyckich. A efekty takiego myślenia? Rovio i Angry Birds, IKEA i H&M, Spotify i Skype, Volvo, Ericsson, Tetra Pak, Lego, Carlsberg, Maersk, Nokia, Supercell, Mojang – wydawca Minecraft (odkupionego przez Microsoft w 2014), Acne Studios, Marimekko, Linux, bazy danych MySQL. I wiele, wiele innych, rozpoznawalnych na całym świecie marek. Polityka prospołeczna, co udało się udowodnić Partanen jest jak perpetuum mobile; zasila się pochodnymi rozwiązań, które uwalniają ludzi od strachu o przyszłość, od życia na kredycie, od zależności od pomocy rodziny. Wreszcie od dziedziczonej biedy.
Jak zauważyła Partanen, w krajach takich jak USA start w życiu jest bezpośrednią konsekwencją dobrego urodzenia. Państwa, które stawiają na taką politykę, muszą w końcu polec pod naporem jej obciążeń. Mamy wybór i musimy podjąć współcześnie decyzję, czy stawiamy na działania dające wszystkim szansę na rozwój, czy tworzymy kastowe społeczeństwa, w których garstka ludzi żyje kosztem milionów? Markę, którą nazywamy państwem opiekuńczym tworzy, jak podkreśla Partanen: „dbanie o to, aby rodziny składały się z silnych i niezależnych jednostek, funkcjonujących dobrze jako zespół, aby pracownicy byli zdrowi, dobrze wykształceni, a przy tym nie zanadto uzależnieni od pracodawców, aby infrastruktura była najwyższej klasy, instytucje transparentne, system sprawiedliwości działał w interesie publicznym, korupcja pozostawała na niskim poziomie, technologia była powszechnie dostępna, handel wolny, a przepisy rozsądne”.
Przeczytajcie „Amerykę po nordycku. W poszukiwaniu lepszego życia”, żeby zrozumieć, jak bardzo jesteśmy oszukiwani przez polityków, którzy wmawiają nam, że nie stać nas na szczęśliwe, bezpieczne i wygodne życie. Przeczytajcie tę książkę, żeby zrozumieć jakie koszty ponosimy odbierając sobie prawo do godności. Przeczytajcie ją, żeby podjąć decyzję, gdzie warto żyć. I żeby na czas albo spakować walizki i wyemigrować na Północ, albo wyegzekwować od naszych polityków zmianę kursu na państwo opiekuńcze w modelu nordyckim.