W 1901 po raz pierwszy wręczona zostaje literacka Nagroda Nobla. Odbiera ją Francuz Sully Prudhomme. Mija 113 lat, jest 9 października 2014 r., godzina 13:00. Słynne białe drzwi w Börssalen, otwiera Sekretarz Nagrody Nobla, Peter Englund i przekazuje, że tegorocznym laureatem literackiego Nobla zostaje Francuz Patrick Modiano. Kilka dni wcześniej Englund tłumaczy się na swoim blogu Att vara ständig, że w tym roku zmuszony został ograniczyć dostęp widzom na miejscu, bo zbyt wiele ojców na urlopach tacierzyńskich wózkami z dziećmi blokowało przejście mediom i ludziom z branży. I chociaż każdy może przyjść na uroczystość, to teraz musi się zaanonsować z wyprzedzeniem lub może oglądać ten moment na żywo, dzięki transmisji internetowej. To drzwi, które otwierają się tylko dwa razy w roku; po raz pierwszy, gdy Sekretarz ogłasza, kto został laureatem nagrody i po raz drugi 7 grudnia, podczas odczytu Noblisty.
Patrick Modiano zostaje piętnastym Francuzem, laureatem Nobla w dziedzinie literatury. Poza Francją niewiele się o nim mówi. Jak podkreśli Marek Bieńczyk dla „Gazety Wyborczej” „to pisarz bardzo we Francji lubiany i chętnie czytany, choć, trzeba przyznać, niespecjalnie poważany przez tamtejszych intelektualistów”. Prezydent François Hollande określi go jednym z największych francuskich pisarzy a premier Manuel Valls „jednym z najwybitniejszych pisarzy ostatnich lat”. Trudno jednak spodziewać się innych opinii przedstawicieli władz w kraju laureata. W Polsce ostatnie tłumaczenia jego prozy ukazały się w latach dziewięćdziesiątych. Nawet Peter Englund w wywiadzie udzielonym tuż po ogłoszeniu decyzji Akademii Szwedzkiej wspomni, że to pisarz głównie znany we Francji i chyba nawet częściej tłumaczony na szwedzki niż na angielski. Czy proza Patricka Modiano ma potencjał, żeby porwać czytelników? Peter Englund sugeruje, żeby zacząć poznawanie go od „Ulicy Ciemnych Sklepików”.
Urodzi się w 1945 roku w Boulogne Billancourt. Zadebiutuje Patrick Modiano w wieku 23 lat powieścią „La Place de l’Étoile”. Robi zawrotną karierę literacką, zdobywając najważniejsze francuskie nagrody literackie, w tym przed trzydziestką nagrodę Akademii Francuskiej za powieść „Les Boulevards de ceinture”. W wieku 33 lat Nagrodą Goncourtów za „Ulicę Ciemnych Sklepików”. W 2010 zostanie uhonorowany Prix mondial Cino Del Duca. W młodości pisze np. teksty piosenek dla gwiazdy sceny francuskiej Françoise Hardy; jednym z najbardziej znanych jest Etonnez-moi, Benoît. W swojej twórczości Patrick Modiano ma scenariusze filmowe, sztuki teatralne a nawet twórczość dla dzieci, w tym przetłumaczoną na polski książeczkę „Katarzyna” z rysunkami Jean-Jacquesa Sempé, słynnego ilustratora przygód Mikołajka do książek Rene Goscinnego. Nieśmiały, stroniący od mediów o Nagrodzie Nobla dowiedział się od córki, która zadzwoniła do niego na komórkę. Był wówczas w pobliżu ogrodu Luksemburskiego. Nigdy nie przepadał za obecnością mediów, w kontakcie z nimi wypadał fatalnie, tak było też podczas konferencji prasowej, gdzie na pierwsze pytanie dziennikarzy odpowiedział: „Eee… Tak… To znaczy… Ale… To jest trochę… Hmm…” .
Młodsza córka Modiano Marie jest żoną szwedzkiego muzyka Petera von Poehla. To właśnie wnukowi Modiano zadedykuje otrzymaną nagrodę. Poehl był gitarzystą we francuskiej grupie A.S Dragon i brał m.in. udział w pracach nad albumem z tekstami Michela Houellebecqa Présence humaine (2000). Patricka Modiano wydaje w Szwecji, niewielkie, powstałe w 2002 Wydawnictwo Elisabeth Grate, specjalizujące się w literaturze francuskiej. To samo, które wydaje książki innego francuskiego Noblisty Jean-Marie Le Clezio. Elisabeth Grate, ur. 1940 jest żoną historyka sztuki Pontusa Grate, syna rzeźbiarza Erica Grate. Pontus Grate był m.in. w latach 1969 – 1977 dyrektorem Instytutu Szwedzkiego w Paryżu a w 1995 otrzymał od Akademii Szwedzkiej Zibetska priset. To najstarsza nagroda literacka, przyznawana przez Akademię Szwedzką od 1815, co drugi rok. Ufundowana została przez członka Akademii Christoffera Zibeta. Pojawiają się plotki, że szwedzki wydawca Modiano cieszy się sympatią Akademii i to tej sympatii zawdzięcza tegorocznego Nobla i Nobla dla Le Clezio.
Patrick Modiano to pisarz powtarzających się motywów, dotyka w swojej prozie kwestii tożsamości, pamięci, poszukiwania i straty. Akademia Szwedzka nazwie go Marcelem Proustem naszych czasów. Wojciech Engelking na portalu natemat.pl (Patrick Modiano, czyli nie taki bezpieczny wybór noblisty) napisze, że dla zrozumienia twórczości Patricka Modiano potrzebne jest poznanie jego literackiego mentora Raymonda Queneau, jednego z prekursorów postmodernizmu, w którego twórczości czas i to, jak zmienia się jego postrzeganie są głównym tematem. Jak podkreśla Engelking, Modiano „zamiast czasu na warsztat bierze, to w co się czas przeradza, czyli pamięć” i dodaje, że „jest znakomitym stylistą, z ducha pascalowskiej zwięzłości”, a „jego powieści klimatem przypominają filmy Nowej Fali”. O jego książkach Sekretarz Nagrody Nobla powie „Nie są trudne, lecz eleganckie”.
Swoją przygodę z Patrickiem Modiano rozpoczynam od „Nawrotów nocy”. Tę książkę Modiano wyda w 1969, w wieku 24 lat. Wbrew temu, co już napisano o nim, ta książka nie jest łatwa w odbiorze i z pewnością, to nie dzięki niej Modiano zyskał popularność szerokiego odbiorcy. Zmienia tu gęsto plany, w których wspomnienia mieszają się z rzeczywistością. Wielokrotnie powraca do tego samego wydarzenia, pokazując, jak pamięć zmienia wyobrażenie o nim. To książka wymagająca skupienia, żeby uchwycić, w którym momencie autor rozgrywa oczami wyobraźni daną scenę, a w której ona dzieje się naprawdę. Do głosu dochodzi tutaj jako autor sztuk teatralnych, czuć wyraźnie, że planuje akcję niemal jak na scenę. Operuje opisami, które znamy z teatru, w krótkich frazach rozpisuje aktorów i niemal jak w sztuce ubiera ich w kostiumy niecodzienne, przerysowane. W tle słychać głosy zgromadzonych osób, których powtarzające się prośby, przypominają chór w teatrze antycznym.
Główny bohater tej opowieści jest członkiem jednej z „najstraszliwszych band francuskiego Gestapo”, zostaje zwerbowany do zniszczenia siatki osób działających we francuskim ruchu oporu. Staje się „przykładnym zdrajcą”. Modiano pokazuje mechanizmy wojny przekładające się na ludzkie wybory. Ten niejednoznaczny stan, gdzieś pomiędzy młodzieńczą niewinnością i naiwnością, stanie się punktem wyjścia do rozważań nad człowiekiem w chwilach opresji. Oglądamy zdrajcę, jego motywy, jego usprawiedliwienia. Człowieka zniszczonego moralnie wojną, gotowego zabić, zdradzić. Człowieka, który w kilka dni zamienia się w kata, bezdusznego dla tych, którzy mu zaufali. Wreszcie człowieka prześladowanego obrazami tortur, których jest uczestnikiem.
Władza deprawuje a jej nadmiar zamienia ludzi w zwierzęta, wybrzmiewa głucho z tej mrocznej opowieści. Patrick Modiano wraca nieustannie w swojej prozie do okresu z czasów drugiej wojny światowej; obserwuje społeczeństwo w druzgoczących momentach strachu, zniewolenia. Przyglądając się mechanizmom władzy robi z nas świadków nadużyć, nieetycznych decyzji. Widzimy świat chylący się ku moralnemu upadkowi. Świat, w którym przeżyją szuje i zdrajcy. Świat, który każdy zapamięta po swojemu.
Recenzja książki „Nawroty nocy”, Patrick Modiano, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1983. Przekład z francuskiego Ewa Bekier. Tytuł oryginału: La ronde de nuit (1969). Redaktor Bożena Gogolewska. Redaktor techniczny: Andrzej Hrynkiewicz. Korektor: Piotr Bot.
Wypowiedzi prezydenta, premiera Francji i pierwszą odpowiedź Modiano podczas konferencji prasowej podaję za Booklips.pl.