Wydawnictwo Esprit wydało zbiór esejów C.S. Lewisa, powstałych w czasie drugiej wojny światowej a jakże aktualnych w świetle tegorocznych polskich matur i debaty o jakości edukacji, dyskusji o upadku społeczeństwa żyjącego w propagandzie sukcesu, kultu młodości czy pojawiającego się coraz częściej motywu prawa do humanitarnej śmierci, prawa do życia. Lewis przemawia pokazując świat oczami świadka żyjącego w samym środku drugiej wojny światowej. Świadka z pokolenia naznaczonego propagandą nazistowską, faszystowską czy komunistyczną, mitem nowego człowieka, ideologią postępu, kultem władzy człowieka nad naturą. Będąc w tyglu wydarzeń, widział, jak wychowywanie w duchu nowych ideologii przekłada się na podejmowanie decyzji w przyszłości. Wiedział, do czego prowadzi relatywizowanie tradycyjnych wartości.
To trudne i wymagające teksty, jak trudna i wymagająca jest dyskusja o tym, jak chcemy wychowywać ludzi, czego i jakimi metodami chcemy ich uczyć, jak to osiągamy, jak ci ludzie podejmują swoje życiowe decyzje, jak w przyszłości rządzą sprawując władzę? Gdy więc Lewis zastanawia się, jak wychowywać, pisze, jak nie manipulować. Gdy mówi, jak rządzić społeczeństwem, podpowiada jak nie doprowadzić do jego upadku, widząc w konsekwencji upadku społeczeństwa, upadek świata. Gdy rozpoczyna krytykę edukacji, porównuje dawną szkołę do nauki latania młodego ptaka przez dorosłego w nowej szkole. W nauczycielu widzi hodowcę drobiu, „który stara się uzyskać u młodych ptaków pewne cechy z powodów, o których one same nie mają pojęcia”. Podkreśla, że zła edukacja służy wyłącznie manipulacji, wychowywaniu ludzi do pewnego stanu społeczeństwa, pożądanego z punktu widzenia jej autorów. W dyskusji o kondycji społeczeństwa i człowieka podkreśla, że władza człowieka oznacza „władzę pewnych ludzi, którzy mogą chcieć lub nie, by inni mieli w niej udział”. W obronę bierze tradycyjne wartości, w których relatywizowaniu widzi zagrożenie, takie, jak w uwznioślaniu egoizmu i wyśmiewaniu altruizmu, przypisywaniu zbyt dużej wagi rozumowemu wyjaśnianiu zjawisk bez dostrzegania znaczenia takich wartości, jak duma, honor, wstyd czy miłość, które te zjawiska niuansują.
Wyzwaniem intelektualnym będzie włączenie się do tych dyskusji, na które składają się dywagacje, które sięgają do tekstów św. Augustyna, Arystotelesa, Platona, odwołują się do taoizmu, wczesnego hinduizmu czy filozofów nowożytnych. Jakkolwiek nie jest mi po drodze w wielu przekonaniach Lewisa, o tyle nietrudno się z nim w wielu kwestiach nie zgodzić. Zanurzenie się w tok myślenia Lewisa to wejście na skróty w świat idealny, w którym człowiek jest człowiekiem a nie bestią. W świat pełen duchowej harmonii, utopijnej wizji szczęścia. Świat nierealny jednak jak pokazuje historia. Co stanowi smutną konkluzję po zakończeniu lektury.
C.S. Lewis, „Koniec człowieczeństwa”, Wydawnictwo Esprit, Kraków, 2013. Tłumaczyła: Magda Sobolewska. Tytuł oryginału: The Abolition of Man (1943)
Za egzemplarz recenzencki dziękuję Pani Małgorzacie Stabrawie z Wydawnictwa Esprit.